Чирібіс ӧзімнері

Халба

Халба пістің оттарның прайзынаң даа саблығ, неке. Пасха чоннар даа аны улуғлапчалар. Аймах-пасха аттар аның: черемша, лук победный, лук медвежий. Сибирьдегі орыстар «калба» тібӧкчелер. Тағлығ Алтайда Калбинскай тағ сыны пар.

Халбаны силкер айында сат сыхчалар. Ирте садылчатханы з- арығ халбазы. Тасхыл халбазы хандых айында ӧзедір. Халбалығ пӱк хыра ла осхас, пасха оттар анда асхынах. Тасхыл халбазының пӧзии 70 сантиметрге читче.

Чахайахтаныбысса, халба хат сыхча. Арығ халбазы – хандых айында, тасхылни – от айында.

Халбаның суу палығлар имнирге полысча. Сабынаң аймах-пасха ас-тамах иділче. Че кӧбізін часхыда витаминніг им-томға саналча.

Кӱн чахайағы

Пу чахайахты (купальница  азиатская, жарки) прайзы даа таныпча, прайза даа ағаа хынча полар. Аның хызамдых сарығ ӧңі харах ӧріндірче. Чайғы килгенін  ол чахайахтың чарыл парғанынаң сизінчелер.  Че чон хынызы кӱн чахайағына хыйалнаң айланча.

Ол сикер паза хандых айларында чарыл парча.  Че пірее чылларда кӱскӱзін дее алҷас килче.

Хаҷан-да кӱн чахайағының чилегезінең, суғда ачыдып, хычытхахты имнеҷең полтырлар.

Кӧӧк ӧдігі

Кӧӧк ӧдігі, алай торсых (венерин башмачок), прай чахайахтардаң пасхалалча. Аның кӧрімі хапчағасха тӧӧй. Сабы пӧзік нимес, 30 сантиметрҷе, тоғырхызы 8 сантиметрҷе.

Олған туста піске кӧӧк пір ӧдігін чідір салтыр тіҷеңнер, аны тілеп, иртен-иир тапсапча тіп. Сынында пу пасхаҷыл кӧрімніг чахайах. Хапчығының тӱбінде тадылығ сӱзӱн чыылча. Тӱктіг аар, андар кіріп, учазынаң андағы нимені сылап алча, анаң пасха чахайахсар учухча.

 Торсых пістің ӱс аймах ӧңніг. Пірсі – хызамдых, ікінҷізі – кӧгемзік аалай, ӱзінҷізі – сарығ арах. Прайзы даа олар пістің чирібісте асхынах халыбыстырлар. Аннаңар ол чайахты хайраллирға кирек.

Тергенек 

Тергенек (рододендрон даурский) - пiр метр чарымҷа пӧзiк ағазах. Ӧсче ол пӧзiк тағларда. Олаңай  ол тың таныстығ нимес. че силкер айы пасталчатса,чахайахтар сығадыр. Чахайахтары улуғ, ӱс сантиметрҷе, аалай ӧңнiг. Ол туста пiрее тағларның хабарғазы прай ӧңненчеткенге тӧӧй. Полған на кiзi аны, Сойан городтаң Майназар парчатса, кӧрер.

Кӧбiрген

Кӧбiрген (лук угловатый, дикий) полған на пӱкте учурапча. Ол пicтiң чирде нинҷе- нинҷе аймах. Хоол, нiске саптары чарым метр артиина читчелер. Тӧстiгi муксуннина тӧӧй, че улуғ нимес. Анзынаң кiзi тузаланминча даа. Азыхха узун саптары килiсчелер. Кӧбiргенде витаминнер кӧп, аннаңар ирте чайғызын аны кiзiлер хынып чiпчелер. Мының алнында, ӱӱҷiк одыртчатхан туста, кӧбiргеннең удаа тузаланҷаңнар. Орты чайғыда ол, чахайахтанып, хат парча. Чахайахтары iдӧк муксуннина тӧӧйлер.

Хуруғ орыннарда чама (лук гусиный) ӧче. Ол чабызах, пӱрi чалбах арах. Чаманың сабы уғаа чыстығ. Iдӧк витаминнiг ӧзiмге саналча паза тузалынча.

Сарғай

Сарғай (сарана, лилия кудреватая) чайғзын пiр метрҷ пӧзiк саптанча. Пазында нинҷе-де чахайах. Олар илееде улуғ,хазыр ла салған осхастар. Чахайахтары хазырылчатхан ӱчӱн, сарғайны «царские кудри» тiбӧкчелер.

Сидiк чаа чыларында сарғай тӧстiгi кӧп кiзiлернi ӧзӧгiстiг ӧлiмнең осхырған. Яблах чiли пызырып чiҷеңнер. Хурудып, анаң тартып, ун орнына тузаланҷаңнар. Суғда алай ба сӱтте хайнадып, каша пызырҷаңнарох. Пiстiң чон сарғайны хасхаҷаннаңох чiҷең. Тиктең нимес аннаңар алыптығ нымахтарда даа чох парча. Пiлдiстiг, ноға пу от улуғлалҷаң.

Хандых

                                                                                                                                                    

Хандых (кандык сибирский) чымҷылғайға тӧӧй кӧрiмнiг, пӧзiк тее. Хызамдых аалай чахайағы илееде улуғ – пис сантиметрҷе, iдӧк iкi пӱрлiг. Аның чалбах пӱрлерi ӧӧр кӧдiрiлчелер. Тӧстiгi iдӧк чӧӧн. Хандых чысчылғайдаң татхыннығ даа, неке, ӧсче тайғаларда паза тайға пори арығларда. Силкер айының халғанҷы кӱннерiнде паха хандых айында чахайахтанча. Орты чайғыда iдӧк чазынча. Аны табарға сидiк.

Сиңне пазы

                                                                                                                                                    

Сиңне пазы, алай хыйың пазы (пион уклоняющийся, марьин корень), iдӧк ирте чайғызын чарыладыр. Итсе, ол кӧлектiг орыннарда, ағастар, сыраптар тӧстерiнзер ӧсче. Пiр сапта пiр ле чахайах поладыр. Тоғырхызы аның морсымнығ  - 12-14 сантиметрҷе. Мындағ чазы порчозы чирiбiстепаза чоғыл. Ӧңе хызамдых.

Чахайағы толап парза, орнында пис пулуңнығ, чылтыс осхас, тыхчах халча. Тузы читсе, ол тыхчах, чабылып, хара ӱреннерiн ибiре таратча.

Сиңне пазының чилегезi имге саналча. Аны хайнадып, суун ревматиземге, тiс ағыриина, улуғ харындағы палығларға, чӱрек ағырығларына чаратчалар.

Аны iдӧк чiҷең полтырлар итнең хада.